رادیوتراپی یا پرتو درمانی چیست؟

پرتو درمانی برای بیماران مبتلا به سرطان مغز را می‌توان بعد از بافت‌برداری یا پس از جراحی برداشتن یک تومور (درمان تومور مغزی) مورد استفاده قرار داد تا به از بین بردن سلول‌های توموری میکروسکوپی به جا مانده کمک کند. همچنین ممکن است راه‌حلی برای تومورهای مغزی غیر قابل جراحی یا تومورهای متاستاتیک مغز (تومورهایی که از قسمت دیگری از بدن به مغز گسترش یافته‌اند) باشد.

ویژگی‌های پرتو درمانی تومور مغزی شما ممکن است مبتنی بر چندین عامل، از جمله نوع و اندازه تومور مغزی و میزان بیماری باشد. تاباندن پرتوی خارجی معمولا برای سرطان مغز استفاده می‌شود. ناحیه مورد تابش معمولا شامل تومور و ناحیه اطراف تومور می‌شود. برای تومورهای متاستاتیک مغز، تابش گاهی به تمام مغز داده می‌شود.برای جلوگیری از رشد سلول‌های توموری که باقی می‌مانند، ممکن است پس از جراحی، از رادیوتراپی استفاده شود. اگر از بین بردن تومور امکان پذیر نباشد، رادیوتراپی می‌تواند برای از بین بردن درد، تشنج یا سایر علائم استفاده شود. از پرتو درمانی برای دو حالت استفاده می‌شود:

• رادیوتراپی بعد از جراحی تومور مغزی و برای بهبود کامل بیمار و از بین رفتن قطعی و بی برگشت تومور
• شرایطی که تومورهای مغزی غیر قابل جراحی باشند

البته شایان ذکر است که برخی از تومورهای مغزی قابل برداشتن و از بین بردن نیستند و برای اینگونه از تومورها می‌توان با استفاده از پرتو درمانی، درد و رنج ناشی از آن را کم کرد.

نکات قبل از انجام پرتو درمانی تومور مغزی

قبل از اینکه شما پرتو درمانی خود را شروع کنید، یک فرایند برنامه‌ریزی درمان به نام شبیه‌سازی خواهید داشت. این کار انجام می‌شود تا مطمئن شویم که:

• محل درمان شما نقشه‌ برداری می‌شود.
• شما دوز مناسبی از پرتو درمانی را دریافت می‌کنید.
• میزان اشعه‌ای که به بافت‌های اطراف آن می‌رسد، به اندازه ممکن کوچک باشند.

در طی شبیه‌سازی ، تصویربرداری برای شما انجام خواهد شد و پوست شما با نقاط خالکوبی کوچکی علامت‌گذاری خواهد شد. این علائم منطقه ای را که تحت درمان است را شناسایی می‌کنند. این نقاط ممکن است در برنامه درمان شما مورد استفاده قرار گیرند و یا نگیرند. شبیه‌سازی ۲ ساعت طول می‌کشد، اما بسته به نوع درمانی که دکتر شما برای شما برنامه ریزی کرده است، ممکن است طولانی‌تر نیز باشد.

درمان تومور مغزی با پرتو درمانی

تومور مغزی به دلیل نزدیکی به مغز بسیار حساس و خطرناک است. از این رو به طور کلی افرادی که متخصص مغز و اعصاب هستند، دو روش را برای درمان مورد استفاده قرار می‌دهند. روش اول جراحی تومور مغزی است. جراحی دارای مشکلات و سختی‌های فراوانی بوده و گاهی اوقات برای برخی از افراد مناسب نیست. از این رو متخصص پرتودرمانی از روش دیگری نیز برای درمان تومور مغزی استفاده می‌کنند. این روش پرتو درمانی یا رادیوتراپی نام دارد که به صورت غیرمستقیم به درمان تومور مغزی مشغول است.

انواع روش‌های رادیوتراپی و پرتو درمانی

رادیوتراپی و پرتودرمانی برای تومور مغزی، خود چند نوع مختلف دارد که عبارت‌اند از:

پرتو درمانی به روش IMRT

IMRT یک روش پرتودرمانی سه بعدی بوده و نسبتاً توسعه یافته است. با استفاده از این روش، شخص متخصص با بهره گیری از کامپیوتر امواج پرتو درمانی را در اطراف بیمار انتشار می‌دهد. از جمله از مزایای این روش، هدفمند کردن پرتوها، تعیین زاویه تابش، تعیین نوع پرتوها و شدت پرتوها است که کمک بسیار شایانی به روند درمانی می‌کند. امروزه روش IMRT را یکی از مؤثرترین روش‌ها برای درمان تومور مغزی می‌دانند.

پرتو درمانی به روش STREOTACTIK

روش STREOTACTIK به دو صورت قابل انجام است. در نوع اول یک دوز قوی از پرتو مد نظر به ناحیه تومور تابانده می‌شود. این کادر تنها در یک جلسه انجام شده و به آن جراحی پرتویی نیز گویند. در نوع دوم همان دوز زیاد به ناحیه تومور تابانده می‌شود ولی تفاوت اصلی در آن است که این کار در چند جلسه انجام می‌شود نه یکباره. به نوع دوک از درمان نیز پرتو درمانی گویند. توجه داشته باشید که روش STREOTACTIK نسبت به دیگر روش‌ها دقیق‌تر بوده و آسیب بسیار کم‌تری به بافت‌ها سالم مغزی وارد می‌کند.

پرتو درمانی با پروتون

در این روش پرتو پروتون به جای اشعه ایکس مورد استفاده قرار می‌گیرد. پروتون نسبت به پرتو ایکس، آسیب کم‌تری به بافت‌های سالم وارد می‌کند. در واقع عوارض پرتو درمانی مغز بسیار محدود است و این مزیت این روش درمانی نسبت به روش هایی همچون جراحی است. پرتو درمانی با پروتون توسط دکتر تومور مغزی توصیه می‌شود.

شایان ذکر است که ممکن است انواع روش‌های دیگری نیز برای درمان تومور مغزی با رادیوتراپی وجود داشته باشد. رادیوتراپی برای تومور مغزی مزیت ها و معایب مخصوص به خود را دارد. طبیعتاً انتخاب نوع روش درمانی بر عهده پزشک متخصص بوده و پس از معاینه و انجام آزمایش‌های مختلف، مشخص می‌شود.

مشکلات ناشی از رادیوتراپی تومور مغزی

با اینکه روش پرتودرمانی بسیار مفید و کارآمد است، اما با هم عوارض خود را دارد که برخی اوقات دردسر ساز می‌شوند. این مشکلات در پرتو درمانی تومور مغزی بدخیم نسبت به پرتو درمانی تومور مغزی خوش خیم افزایش پیدا می کنند. از جمله از مشکلات ناشی از این روش درمان عبارت‌اند از:

• سرعت درمان کند و آهسته است. در نتیجه کنترل تومور و مهار رشد آن ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول می‌کشد. از این رو این درمان را می‌توان یک راه پر پیچ‌وخمی دانست که نیازمند صرف وقت و صبر بسیار زیادی است.
• سلامت بافت‌های سالم اطراف هیپوفیز را به خطر می‌اندازد. اکثرا همه روش‌های پرتو درمانی به بافت‌های سالم اطراف تومور مغزی آسیب می‌رسانند و فقط شدت این آسیب در روش‌های مختلف، متفاوت است.
• این روش ممکن است در عصب بینایی فرد اختلالاتی به وجود آورده و حتی فرد تحت درمان را نابینا کند.

عوارض رادیوتراپی تومور مغز

پرتودرمانی تومور مغزی نیز مانند هر چیز دیگری علاوه بر فوایدی که برای بیمار به همراه دارد، باعث ایجاد عوارضی نیز در آن‌ها می‌شود. از جمله عوارض پرتو درمانی تومور مغزی عبارت‌اند از:

ضعف و بی حالی

بسیاری از افرادی که پرتودرمانی انجام می‌دهند، پس از چند روز از انجام آن نیز دچار ضعف و بی حالی هستند. حتی در ادامه روند درمان نیز، شدت آن بیشتر می‌شود. این ضعف و بی حالی دائمی نبوده و رفته‌رفته بهبود می‌یابد. توجه به رژیم تغذیه یکی از مهم‌ترین نکات در هر چه بهتر شدن فرد است.

ریزش و نازک شدن مو

ریزش مو در رادیوتراپی مغز از دیگر مشکلات رایجی است که بسیاری از افرادی که پرتو درمانی می‌کنند، از آن رنج می‌برند. این مشکل به دلیل به خاطر عبور اشعه‌های رادیوتراپی از ناحیه مو ایجاد می‌شود. رشد مجدد مو در آن نواحی به نوع پرتودرمانی و میزان شدت پرتوها بستگی دارد.

واکنش‌های پوستی

در طول پرتو درمانی، پوست و موی شما در منطقه تحت درمان ممکن است تغییر کند. این ممکن است شامل پیشانی، گوش و پشت گردن شما باشد. این امر طبیعی است. از پرستار خود بپرسید تا مناطق پوست و پوست شما را نشان دهد.ممکن است که پس از گذشت ۲ الی۳ هفته پوست شما صورتی یا برنزه شود. ممکن است حتی بعدا به رنگ قرمز روشن یا بسیار تاریک تبدیل شود. ممکن است احساس خشکی و خارش داشته و لکه‌دار باشد. این علائم به تدریج پس از اتمام درمان شما حدود ۳ الی ۴ هفته کاهش می‌یابد.

دستورالعمل‌هایی برای کمک به مراقبت از پوست در طول پرتو درمانی که به شرح زیر است:

• با استفاده از آب گرم و یک صابون ملایم بدون عطر روزانه بشویید یا دوش بگیرید. پوست را به خوبی شسته و با استفاده از حوله نرم خشک کنید.
• هنگام شستن موهایتان با پوست و سرتان ملایم باشید. از لیف، پارچه زبر، و یا فرچه استفاده نکنید.
• از پدهای الکل‌دار بر روی پوست خود در منطقه تحت درمان استفاده نکنید.

بدتر شدن علائم تومور مغزی

در برخی از اوقات مشاهده می‌شود که پرتودرمانی برای تومور مغزی جواب عکس داده و تومور مغزی به‌جای بهبود یافتن، بدتر نیز شده است. دلیل اصلی این کار ورم مغز ناشی از رادیوتراپی است که حتی باعث سردرد شدید و تشنج در فرد نیز می‌شود. پرتو درمانی بر روی مغز ممکن است موجب تورم مغزی شود. اگر قبل از شروع پرتو درمانی دارای علائم عصبی بودید، می‌توانند بازگردند یا اینکه علائم جدیدی داشته باشید. این علائم ممکن است عبارت باشند از:

• بدتر شدن علائم اولیه
• تشنج
• سردرد که پس از مصرف استامینوفن (تیلنول) از بین نمی‌رود
• تهوع و استفراغ
• تغییرات در بینایی، مانند دوبینی
• عدم‌تعادل هنگام پیاده روی
• تغییر در وضعیت ذهنی.

اثرگذاری بر عملکرد مغز

اثرگذاری رو عملکرد مغز یکی از عوارض نادر و طولانی مدت رادیوتراپی است. این عارضه بسیار نادر و کمیاب است اما باز هم احتمال رخ دادن آن وجود دارد. طی این عارضه فرد دچار سرگیجه‌های مداوم شده، حافظه‌اش تحلیل رفته و انجام دادن برخی امور راحت، برایش بسیار سخت می‌شود.

تغییر سطح هورمونی با رادیوتراپی و پرتودرمانی

در برخی اوقات نیز رادیوتراپی باعث ایجاد تغییراتی در هورمون‌ها می‌شود، این عامل بخصوص وقتی بیشتر به چشم می‌خورد که پرتو درمانی در نزدیکی غده هیپوفیز انجام شود.

لاغر شدن بدن در پرتودرمانی

افرادی که پرتودرمانی می‌کنند، در روند درمانشان، لاغر می‌شوند. دلیل اصلی این عامل نیز تابش اشعه ایکس به بدن فرد بیمار است.در این بخش تأثیر پرتودرمانی بر تومور مغزی را دانسته و با انواع مختلفی از عوارض پرتودرمانی آشنا شدیم. شایان ذکر است که برخی از عارضه‌ها شایع بوده و نگران کننده نیستند. اما برخی دیگر از عارضه‌ها می‌توانند مشکلات جدی در روند زندگی روزمره فرد ایجاد کنند.

خستگی

خستگی عبارتست ازبه وجود آمدن احساس کسالت یا ضعف و عدم تمایل به انجام کارها، عدم توانایی در تمرکز کردن و یا آرام کردن احساس. بعد از ۲ تا ۳ هفته از شروع درمان ممکن است که احساس خستگی به فرد به میزان خفیف و یا شدید دست دهد. خستگی ممکن است تا ۶ هفته الی ۱۲ ماه پس از پایان درمان شما ادامه یابد.دلایل زیادی وجود دارد که شما در طول درمان ممکن است به خستگی مبتلا شوید، از جمله:

• اثرات پرتو درمانی در بدن
• سفر به محل درمان و برگشتن از محل درمان
• نداشتن خواب در شب به اندازه کافی
• مصرف پروتئین و کالری ناکافی.
• داشتن درد یا علائم دیگر.
• احساس اضطراب یا افسردگی
• بعضی از داروها

ممکن است متوجه شوید که خستگی شما در روزهای خاصی بدتر شده است. در زیر پیشنهاداتی برای کمک به مدیریت خستگی شما وجود دارد:

راههای مدیریت خستگی

• فعالیت‌های روزانه خود را برنامه‌ریزی کنید. مواردی را انتخاب کنید که لازم و مهمتر هستند و آنها را زمانی انجام دهید که بیشترین انرژی را دارید.
• در طول روز، به خصوص هنگامی که احساس خستگی بیشتری می‌کنید، زمانی را به استراحت کردن و یا چرت زدن (۱۰ تا ۱۵ دقیقه) اختصاص دهید. اگر چرت می‌زنید، سعی کنید که این مدت کمتر از ۱ساعت باشد.
• سعی کنید هر شب حداقل ۸ ساعت بخوابید. این ممکن است خواب بیشتری نسبت به قبل از شروع پرتو درمانی باشد. شما همچنین شاید ممکن است که متوجه این قضیه شوید که شب‌ها زودتر به خواب می‌روید و صبح‌ها دیرتر بیدار می‌شوید.
• برخی از افراد از طریق ورزش کردن انرژی بیشتری می‌گیرند. در خصوص انجام ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی، حرکات کششی، یا یوگا با پزشک خود مشورت کنید.

عوارض پرتو درمانی برای اطرافیان بیمار

بسیاری از افراد معتقد هستند که رادیوتراپی علاوه بر عوارضی که برای فرد دارد، اطرافیان وی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در حقیقت این باور درست نیست. با این که فرد تحت اثر پرتوهای ایکس قرار گرفته است اما با این همه حال بدن وی نشده و از خود پرتو منتشر نمی‌کند. از این رو اگر شخصی اطراف شما رادیوتراپی انجام می‌دهد، با خیال آسوده و راحت می‌توانید در کنار او بنشینید و همراه او شوید چرا که تحت هیچ خطری نیستید. البته پزشکان برای اطمینان خاطر و محکم کاری توصیه می‌کنند، برای سلامت جنین بهتر است زنان باردار، ۲۴ الی ۴۸ ساعت در کنار این افراد نباشند.

درصد موفقیت درمان

پرتودرمانی سال‌های بسیار زیادی است که به عنوان یک روش تخصصی برای مهار و از بین بردن تومور مغزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. حتی هر ساله روش‌های جدیدتر و بهتری ابداً می‌شوند. در نتیجه می‌توان گفت اگر این روش درصد بالایی در موفقیت درمانی نداشت، این همه سال مورد استفاده قرار نمی‌گرفت.

اگر پزشکی که پرتودرمانی را انجام می‌دهد یک فرد خبره و ماهر باشد، رادیوتراپی تأثیرات بسیار مثبتی را از خود نشان خواهد داد. البته بایستی خاطر نشان کر که پرتودرمانی یک روش قدرتمند نبوده و به همین خاطر است که اغلب در کنار جراحی و به عنوان یک روش مکمل مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما برای تومورهای کوچک یا خوش‌خیم به تنهایی نیز مؤثر است.به عنوان جمع بندی می‌توان گفت درصد موفقیت روش رادیوتراپی در فرایند درمان هر فرد متفاوت بوده و به عواملی نظیر مهارت پزشک، شرایط فرد، مقدار بزرگی تومور و … بستگی دارد.

سخن پایانی

پرتودرمانی یکی از روش‌ها بسیار مناسب برای کنترل و درمان تومور مغزی است. این روش برای تومورهای کوچک و خوش‌خیم به تنهایی بکار گرفته می‌شود و برای تومورهایی که بزرگ هستند، در کنار جراحی به عنوان یک روش درمانی مکمل کاربرد دارد.درصد موفقیت پرتو درمانی مغز در بیماران مختلف و نسبت به شرایط و مرحله بیماری متفاوت است. بد نیست بدانید که روش درمانی رادیوتراپی طی چندین ماه تا چندین سال طول می‌کشد از این رو فرد تحت درمان بایستی صبر و حوصله زیادی داشته باشد.